Niezabytowski Karol Stanisław (1865–1952), działacz organizacji ziemiańskich, poseł do rosyjskiej Rady Państwa, minister rolnictwa i senator RP. Ur. 4 XI w Oleszewiczach w pow. grodzieńskim (wg niektórych źródeł: w Grodnie), był synem właściciela ziemskiego Konstantego i Celestyny z Kamieńskich. W r. 1879, wraz ze starszym bratem Stefanem, zdał do czwartej klasy gimnazjum klasycznego w Wilnie (w tej samej klasie uczyli się Józef i Bronisław Piłsudscy). Po uzyskaniu matury w r. 1884 N. wstąpił na wydział matematyczno-fizyczny uniwersytetu petersburskiego, który ukończył w r. 1889. Zajął się następnie zarządem rodzinnych majątków (z głównym ośrodkiem w Bacewiczach), położonych w guberniach mińskiej i grodzieńskiej, który przejął całkowicie po zgonie ojca. Zarządzał wtedy majątkami matki, rodzeństwa i własnym; założył i rozbudował 28 zakładów przemysłu spożywczego i drzewnego. Brał udział w pracach Mińskiego Tow. Rolniczego i Tow. Gorzelników, pomagał zagrożonym bankructwem ziemianom polskim. Był także od r. 1897 sędzią pokoju w Bobrujsku. W r. 1911, po zrzeczeniu się przez Romana Skirmuntta mandatu członka Rady Państwa, wszedł jako jego zastępca w jej skład z ramienia ziemian gub. mińskiej i pozostał w Radzie do końca jej kadencji w r. 1912. W latach pierwszej wojny światowej N. prawdopodobnie nadal przebywał w Mińszczyźnie. Z dn. 30 IV 1918 został mianowany przez dowódcę I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora Muśnickiego członkiem Komisji Likwidacyjnej majątku Korpusu. Wchodził też do bobrujskiego zarządu cywilnego, działającego na terenach zajmowanych przez Korpus, i zorganizował w Bobrujsku gimnazjum polskie.
W czerwcu 1918 na drugim zjeździe polskim w Mińsku N. wszedł w skład Komitetu Rady Polskiej Ziemi Mińskiej. Późną jesienią 1918 znalazł się w Warszawie. Został działaczem Związku Ziemian Mińskich. W dn. 18 I 1919 jako przedstawiciel Związku uczestniczył wraz z Edwardem Woyniłłowiczem w rozmowie z kierownikiem sondażowej misji amerykańskiej wojskowo-politycznej, por. R. C. Fosterem, przedstawiając postulaty ziemian mińskich przyznania państwu polskiemu granic z r. 1772. Wraz z Michałem Jastrzębskim był reprezentantem Związku Ziemian Mińskich i Rady Mińskiego Tow. Rolniczego na trójdzielnicowych obradach, zwołanych z inicjatywy prezesa Centralnego Tow. Rolniczego (CTR) Mariana Kiniorskiego w końcu stycznia 1919, i występował przeciwko wszelkiej reformie rolnej bez odszkodowania. Wiosną 1919 N. mianowany został pełnomocnikiem Polskiego Czerwonego Krzyża na froncie białoruskim. Po zajęciu Mińska przez oddziały polskie w sierpniu 1919 N. otrzymał dzierżawę składów i magazynów Syndykatu Rolniczego (Oddziału Handlowego przy Mińskim Tow. Rolniczym) i prowadził działalność pod firmą Mińskiego Syndykatu Ziemiańskiego do chwili zajęcia Mińska przez Armię Czerwoną w lipcu 1920. Na zebraniu Mińskiego Tow. Rolniczego 1 V 1921 w Warszawie należał do 54 osób, które podpisały protest Rady Towarzystwa przeciw ratyfikacji traktatu ryskiego. W wyniku delimitacji granicy wschodniej N. stracił wszystkie swoje majątki i zakłady na Białorusi. Po stronie polskiej pozostały należące do jego żony majątki: m. in. Chotów (2 300 morgów) w pobliżu Stołpiec oraz Głębokie i Oleszewicze (razem 2 360 morgów) w pow. grodzieńskim. Zakupił zaś poniemiecką resztówkę (84 morgi) w Arkuszewie pod Gnieznem, na której gospodarował do zamachu majowego.
W końcu maja 1926 N. przyjechał do Warszawy i 31 t. m. spotkał się po 37 latach z Piłsudskim. W czasie tej rozmowy N. zapewniał Piłsudskiego uporczywie o wielkiej roli masonerii w Polsce oraz przekazał swoje krytyczne uwagi o polityce gospodarczej odziedziczonej po Władysławie Grabskim, dążącej do obniżenia cen na produkty rolnicze. Poglądy N-ego jak i przekonanie Piłsudskiego, że N. «zna się» na sprawach rolnictwa, oraz dawne koleżeństwo gimnazjalne zdecydowały o dalszej drodze politycznej N-ego. Ważną rolę odegrał także fakt, że N. należał, obok Aleksandra Meysztowicza, Eustachego Sapiehy, Alfonsa Parczewskiego, Mariana Zdziechowskiego, Jana Tyszkiewicza i Stanisława Mackiewicza, do czołowych działaczy utworzonego w lipcu 1926 w Wilnie konserwatywnego ugrupowania Organizacja Zachowawczej Pracy Państwowej (OZPP) i prawdopodobnie wraz z Meysztowiczem przyczynił się do poparcia przez OZPP polityki współpracy z Piłsudskim. Wezwany do niego N. w końcu września 1926 otrzymał propozycję objęcia teki rolnictwa i dóbr państwowych w tworzonym przez Piłsudskiego rządzie, zaś N. zaproponował kandydaturę Meysztowicza na ministra sprawiedliwości, z czym Piłsudski się zgodził. Nowy rząd został zaprzysiężony 2 X 1926. Obecność w nim N-ego, Meysztowicza i Jędrzeja Moraczewskiego marszałek sejmu Maciej Rataj określił jako «prawdziwą sensację». Niedługo potem obaj konserwatywni ministrowie, N. i Meysztowicz, towarzyszyli Piłsudskiemu w jego spotkaniu w Nieświeżu (26 X) z przywódcami obozu konserwatywnego w Polsce. Po objęciu urzędowania N. rozpoczął kampanię o podwyżkę cen produktów rolniczych i zniesienia ceł wywozowych na eksport. Wyzyskanie koniunktury na produkty rolnicze za granicą i większy dopływ waluty zagranicznej do Polski, podniesienie cen artykułów rolnych miały wg N-ego poprawić sytuację gospodarczą kraju i materialną społeczeństwa. Lecz wicepremier Kazimierz Bartel był zwolennikiem polityki niskiej ceny chleba w Polsce i N. musiał firmować posunięcia przeciwne swoim poglądom. Dn. 26 XI 1926 N. wszedł do komisji Rady Ministrów (wraz z ministrem robót publicznych J. Moraczewskim i ministrem komunikacji inż. Pawłem Romockim) dla opracowania szczegółowych wniosków w sprawie potanienia żyta na rynku wewnętrznym. W imieniu komisji J. Moraczewski przedłożył 16 XII t. r. Radzie Ministrów projekt zakazu wywozu żyta lub wprowadzający cła od wywozu żyta. W dn. 5 I 1927 Rada Ministrów postanowiła ustanowić opłatę wywozową na żyto. Ta właśnie kampania, a nie tylko fakt wejścia N-ego, jak mówili piłsudczycy «prawicowego obszarnika» (M. Rataj) i Meysztowicza do rządu Piłsudskiego, jak twierdzi W. Pobóg-Malinowski, przyspieszyła ewolucję Polskiej Partii Socjalistycznej «w kierunku opozycyjnym» wobec Piłsudskiego. Postulaty N-ego miały małe szanse realizacji, gdyż że względu na dostawy dla wojska w niskich cenach artykułów rolnych zainteresowany był i sam premier Piłsudski jako minister spraw wojskowych. Niechętnie do N-ego i Meysztowicza, «ministrów-panów konserwatystów», nastawiony był wicepremier K. Bartel, a minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski był przeciwny wprowadzeniu ceł na produkty rolne importowane do Polski, jak np. na ryż. Nie mogąc przeprowadzić swych postulatów na posiedzeniach rządu, N. ogłosił 7–8 XI 1926 w konserwatywnym „Słowie” artykuł Przyczyny ruiny gospodarki w Polsce i jak je usunąć, w którym zwracał m. in. uwagę na nadmierne zbiurokratyzowanie administracji państwowej, kradzieże i nadużycia, słabości polityki kredytowej. Krytykował też zbyt szeroką opiekę społeczną i wypowiadał się przeciw reformie rolnej, a remedium na polepszenie sytuacji upatrywał w emigracji. Przeforsował 26 XI 1926 uchwałę Rady Ministrów o zmianie ustawy z 17 III 1925 o Państwowej Radzie Rolniczej, usuwającą obowiązek jej zwoływania przez ministra rolnictwa i dóbr państwowych. Aprobował (nie zanotowano jego sprzeciwu) uchwałę Rady Ministrów 5 I 1927 w sprawie planu parcelacyjnego na r. 1928 i przyjęcia wykazu majątków podlegających parcelacji w r. 1927. Dn. 22 III 1927 Sejm głosami prawicy i centrum odrzucił wniosek Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) «Wyzwolenie» o votum nieufności dla N-ego i Meysztowicza. W nowym rządzie K. Bartla N. pozostał na swym dotychczasowym stanowisku (od 13 IV 1927 oficjalna nazwa «minister rolnictwa»), jak można sądzić na skutek nacisku J. Piłsudskiego.
Wobec niekorzystnej sytuacji rolnictwa państwo podjęło w r. 1927 próbę ingerencji na wewnętrznym rynku rolniczym w postaci projektu dotyczącego rezerw zbożowych (które miały przeciwdziałać zwyżce cen rolnych), rozpatrywanego w maju t. r. przez Komitet Ekonomiczny Ministrów. N. wypowiedział się przeciw tej akcji i wskazywał, że ważniejszą sprawą jest działanie w kierunku podniesienia produkcji rolnej. Przy tej okazji wystąpił z żądaniem zahamowania tempa reformy rolnej i ograniczenia parcelacji obniżającej, wg niego, produkcję zbożową. W marcu 1928 N. został wybrany do Senatu RP z listy nr 1 (Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem) z województwa poleskiego i zasiadał w nim jako jeden z przywódców skrzydła konserwatywnego obok Zdzisława Tarnowskiego. W lecie 1928 nieoficjalnie odwiedził Pragę i na zaproszenie prezydenta Czechosłowacji T. G. Masaryka odbył z nim rozmowę na temat stosunków polsko-czechosłowackich. W marcu 1929 N-emu udało się przeforsować, mimo opozycji PLS- «Wyzwolenie» i Stronnictwa Chłopskiego, połączenie Związku Kółek Rolniczych z Centralnym Tow. Rolniczym. N. wchodził nadal jako minister rolnictwa w skład nowego rządu Kazimierza Świtalskiego, powstałego 14 IV 1929. Za radą N-ego rząd zniósł wiosną 1929 cła wywozowe na zboże, utrzymano jedynie cło wywozowe na pszenicę do 1 VIII 1929. W końcu lipca 1929 w momencie nieobecności premiera K. Świtalskiego zarysował się konflikt między ministrem skarbu Ignacym Matuszewskim, E. Kwiatkowskim i zastępującym Świtalskiego Felicjanem Sławojem Składkowskim a N-m na tle sprawy przedłużenia ceł wywozowych na pszenicę do 1 XI 1929, czemu się N. przeciwstawił. Ponownie też, jesienią 1929, N. wypowiedział się przeciwko tworzeniu rezerw zbożowych, negując rolę rezerw jako środka stabilizacji cen.
N. ustąpił 7 XII 1929 wraz z całym gabinetem Świtalskiego i nie wszedł do nowego, kolejnego rządu K. Bartla. Po upływie kadencji Senatu (30 VIII 1930) N. zajął się wyłącznie administracją majątku Chotów, który postawił na wysokim poziomie. Wymurował też kościół w Chotowie. Pisywał do prasy konserwatywnej, m. in. zamieścił w r. 1933 w „Naszej Przyszłości” (t. 27) artykuł Czy Polacy są Słowianami? (dając na to pytanie negatywną odpowiedź). Od początku września 1939 przebywał na emigracji, najpierw w Anglii, we Francji, potem w Anglii. Ogłosił cykl wspomnień z okresu swego urzędowania jako ministra pt. Od szkolnej ławy z Piłsudskim („Wiadomości” 1952 nr 3, 7, 13, 19). Zmarł 26 XI 1952 w Beckenham w hrabstwie Kent, w domu «Antokol» prowadzonym przez Komitet Obywatelski dla Starszej Inteligencji. Pochowany został na Elmers End Cemetery.
Z małżeństwa z Zofią Józefą Marią Łęską miał trzy córki: Marię, Helenę i Irenę.
Peretiatkowicz, Współcz. Enc. Życia Polit.; Album sterników państwa pol., s. 126, 127 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, Uzupełnienia, s. 211; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 193 (fot.), 194, 239; Uruski, XII 148; – Bagiński H., Wojsko polskie na Wschodzie 1914–1920, W. 1921 s. 302; Ciepielewski J., Polityka agrarna rządu polskiego w latach 1929–1935, W. 1968; Jaruzelski J., Mackiewicz i konserwatyści, W. 1976 (fot. po s. 96); Madajczyk Cz., Burżuazyjno-obszarnicza reforma rolna w Polsce (1918–1939), W. 1956; Malinowski (Pobóg-Malinowski) W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Londyn 1967 II; Pawluczuk Z., Z historii handlu zbożowego na ziemiach polskich (1906–1939), „Studia Hist.” 1972 nr 2 s. 46–84; Selimowski T., Polskie legalne stronnictwa polityczne, W. 1936 s. 22; Więzikowa A., O działalności Stronnictwa Chłopskiego w latach 1926–1931, „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” 1960 nr 2 s. 157, 160, 169; Władyka W., Działalność polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach 1926–1935, Wr. 1977; – Mackiewicz-Cat S., Kto mnie wołał, czego chciał…, W. 1972 s. 395–6; Meysztowicz W., Poszło z dymem, Londyn 1973 s. 28, 41; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Składkowski S. F., Strzępy meldunków, W. 1936 s. 147 (fot. zbiorowa po s. 72, 88); Woyniłłowicz E., Wspomnienia 1847–1928, Wil. 1931; – „Biul. Polit.” nr 2–3 s. 551, 585–6 (fot.); „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” R. 13: 1952 nr 286 (nekrolog), 292; „Wiadomości” 1953 nr 19/371 (X. Glinka, Wspomnienie o N-m, fot.); – AAN: Prezydium Rady Ministrów (PRM), Prot. Posiedz. t. 35, k. 177, 182, 242, 244, 267, 311, 336, 383, 387, 399–401, 443, 505, 586, 596–597, t. 36 k. 1, 3, 12–13, 115, 148, 378, 442, 466, 514, 611; – Osica J., „Słowo” jako organ konserwatystów wileńskich w latach 1922–1928, W. 1976 (rozprawa doktorska na Wydziale Dziennikarskim i Nauk Politycznych Uniw. Warsz. mszp.).
Andrzej Piber